Stories

Het onzichtbare zichtbaar maken

By August 9, 2019 September 13th, 2019 No Comments

Lesgeven is een zeer complex vak, daar zijn al boeken over volgeschreven. In één les neemt een docent zeker honderd beslissingen die bepalend zijn voor de effectiviteit van de les. In het licht van de complexiteit van het vak is het niet vreemd dat docenten zich regelmatig onzeker voelen.

Wel vreemd is het dat docenten het weinig bij elkaar in de les kijken en praten over die meer dan honderd dilemma’s die binnen een halve seconde voor de klas moeten worden opgelost. Het gesprek over dit soort zaken wordt onder collega’s en met de schoolleiding erg weinig gevoerd. (Hoe bereid je je les voor? Wat vind je lastige momenten tijdens een les? Wanneer gaan leerlingen echt leren? Wat heb je als docent zelf geleerd tijdens een les?).

De meeste docenten weten wel dat ze niet zómaar wat te staan te doen, maar de vragen wát ze dan doet en waaróm stellen ze zichzelf niet altijd en ze worden ook niet aan hen gesteld. Achteraf zijn deze vragen moeilijk te beantwoorden omdat veel docenten meestal intuïtief handelen.

Er is de laatste tijd een roep om professionalisering van docenten. Onlangs lieten minister Bussemaker en staatssecretaris Dekker weten dat lerarenbeleid een topprioriteit is. Het gaat dan om de lerarenopleiding, de begeleiding van de startende leraar en, belangrijker nog, de continue en blijvende ontwikkeling daarna.

In het licht van de blijvende ontwikkeling is het belangrijk om de vragen wát en waaróm wel te stellen en het intuïtieve handelen zichtbaar en bespreekbaar te maken en de deskundigheid die daaraan ten grondslag ligt, boven water te krijgen.

 

De deskundigheidsbevordering van docenten is niet altijd gericht op bovengenoemde zaken. Het gaat eerder over instrumentele aspecten als ‘werken met de referentieniveaus’, ‘werken met ict’, ‘klassenmanagement’, ‘competentieleren’.  Meer aandacht voor de onzichtbare complexiteit van het beroep zou de belangrijke rol van de docent in het onderwijsproces recht doen.

Daarnaast komt de deskundigheidsbevordering te vaak van buiten de school. De expertise en intuïtieve kennis die aanwezig is blijft meestal onzichtbaar, binnen de klas bij de docent zelf. Het kapitaliseren van de kennis die al aanwezig is, zou op de eerste plaats moeten komen. Dit zal de betrokkenheid en de overdraagbaarheid ten goede komen. Als blijkt dat er extra kennis en/of vaardigheden nodig zijn, kunnen instanties van buiten een goede rol spelen.

 

De schoolleiding speelt hierbij een belangrijke rol. Om de complexheid te zien en te kunnen verdragen, is veel reflectie nodig. Om deskundigheid binnen het docentencorps in te zetten en overdracht te organiseren, is een schoolleiding nodig die de prioriteit weet af te dwingen om bij elkaar in de les te kijken, intervisie te hebben of gezamenlijk filmmateriaal te bekijken en te bespreken.

 

Film als leermiddel

Kijken naar hoe anderen lesgeven en dan samen met collega’s nadenken over hoe je het zelf zou aanpakken… eigenlijk is film het beste medium hiervoor. In beeldmateriaal kun je in concrete lessituaties reacties van leerlingen en de reactie van de docent zien en, nog belangrijker, je kunt  de beslismomenten bevriezen, nog eens bekijken en vervolgens alternatieven bedenken. Je kunt gericht kijken en samen aandachtspunten vaststellen. Dan herken je patronen en kun je ze eventueel aanpassen.

Het is belangrijk dat docenten zich bewust zijn van hun handelen en van de complexiteit van hun vak. Het maakt ze zekerder, het maakt ze deskundiger en, zeker niet onbelangrijk, het verhoogt de waardering voor het beroep. Film maakt zichtbaar waar de dilemma’s liggen en waar docenten in de hectiek van een les, soepel en snel mee om moeten kunnen gaan.

 

Wij, Script Factory (Maarten van der Burg) en Film@Taal (Annelies Kappers) maken films van onderwijs. We noemen dit ‘educationals’ omdat onze films geen documentaires zijn of pure registraties, maar deel uitmaken van het leerproces van (aankomend) docent of schoolleider.  We komen allebei uit het onderwijs en zijn deskundig op het gebied van taalontwikkeling, didactiek en docentenbegeleiding.

 

Wij creëren de situaties waarin docenten hun deskundigheid kunnen ontdekken en laten zien. Dit kan een les zijn, maar ook een collegiaal gesprek.

We zijn betrokken bij de voorbereiding van de les en bepalen samen met de docent en de opdrachtgever (bijv. lerarenopleiding, schoolleiding, gemeente ….) het doel van de les en het doel van de educational. Er wordt geen script gemaakt, we filmen de werkelijkheid, maar doel en stappen in de les zijn helder en van tevoren met de docent besproken.

Samen met de docent creëren we een beeld van het leren. De camera komt zo dicht mogelijk bij de interactie tussen docent en leerling. Op die manier wordt het leren betrapt en is de complexiteit van het beroep van docent te zien.

Als filmmakers organiseren we ook collegiale gesprekken tussen docenten onderling waarin ze elkaar vertellen over dilemma’s, oplossingen, successen en missers. Het bekijken en bediscussiëren van deze gesprekken levert veel op. Alle onbewuste en bewuste handelingen worden zichtbaar en bespreekbaar. En het bespreken van die keuzes en handelingen: dat is pas leren!

Bij het maken van de film (het kiezen van de beelden, het ‘verhaal’, de montage) worden de opdrachtgever en de docenten betrokken.

 

Een voorbeeld van een ‘echte’ educational.

We filmden een les van een docent, die al een tijdje lesgaf in het vmbo, maar nog op de lerarenopleiding zat. Die wilde graag films van lessen gebruiken om de vakdidactiek zichtbaar en bespreekbaar te maken. Daarnaast wilden ze laten zien hoe begeleidingsgesprekken gevoerd worden.

De docent had een les voorbereid met veel groepswerk. Voor hem spannend, want dat had hij niet vaak gedaan, hij was tot nu toe bang voor te veel onrust in de les. Toch wilde hij het proberen. In het voorgesprek met de begeleider besprak hij zijn doelen, twijfels en verwachtingen. Het werd een levendige, soms wat rommelige, maar doelgerichte les. Achteraf werd een evaluerend gesprek gevoerd met de begeleider.

Het resultaat is een boeiende film over structuur in de les, motiveren van leerlingen, affectiviteit, sturen en niet storen, tijdbewaking, taken in de groep, woordenschatdidactiek etc. etc. Je ziet de les, maar ook de reflectie van de docent. Stof voor wel 5 colleges in de lerarenopleiding.

 

Een ander voorbeeld: een collegiaal gesprek.

Onze opdracht was: maak een film over het vak Nederlands in het mbo. We wilden laten zien wat er veranderd was bij het vak Nederlands en wat de rol van de NT2 docenten was die massaal instromen in het mbo.

We kozen voor een collegiaal gesprek tussen twee docenten. Het gesprek werd gevoerd met een buitenstaander: een docent Nederlands uit het vmbo. Zo kunnen de twee mbo-docenten hun expertise in de omgang met mbo-leerlingen (techniek) delen met elkaar en met de vmbo-docent. Alle drie zijn ze nieuwsgierig naar de ervaringen van de ander. Het gefilmde gesprek levert een schat aan dilemma’s, tips, inzicht in de rol van taal in het beroep op. De aanwezige expertise van de docenten wordt zichtbaar aan de hand van concrete voorbeelden die ze elkaar vertellen.

De kijker zal, misschien aan de hand van kijkvragen, inzicht krijgen in de expertise van de NT2-docent, wat het vak Nederlands in het mbo betekent, hoe je leerlingen techniek kunt motiveren voor het vak Nederlands etc. etc. Erg inspirerend en leerzaam.

 

Hoe maak je gebruik van film met een docent of een team? Hoe zet je een educational in als deskundigheidsbevordering? Om een educational tot een educational te maken, is het nodig dat er soms wel drie of vier keer naar gekeken wordt. Tijdens of na het kijken is het gesprek erover essentieel. Dit kan aan de hand van kijkopdrachten. Zonder gesprek geen educational. Dan ontstaat inzicht in het complexe beroep van docent.

In de workshops die we geven, laten we je zien en ervaren hoe film (educationals) de deskundigheid van docenten vergroot.

 

Annelies Kappers, Film@Taal, Amsterdam

Maarten van der Burg, Script Factory, Amsterdam